منابع مطالعاتی جهت تاریخ، فرهنگ و هنر هخامنشیان

اساسا سابقه مطالعه در باب اماکن تاریخی و باستان شناسی ایران – مثل سایر علوم – ایرانی نیست . یعنی از ابتدا محققینی از اروپا و بعدتر از امریکا به مطالعه و تحقیق در ابن زمینه پرداختند و در بهترین شرایط دستیارانی ایرانی داشته اند و تنها بعد از چندین نسل و صرفا تعداد معدودی از محققان ایرانی توانستند پا به عرصه تحقیق بگذارند . البته منظور از تحقیق استفاده از منابع دست اول – یعنی سنگ نبشته ها و لوحه ها ، آثار باستانی و بعبارت بهتر اصل آثار باستانی – می باشد ، وگرنه بسیاری نیز تحقیق هایی کتابخانه ای انجام داده اند که در جای خود جایگاه رفیعی دارد و بموقع به برخی از آن ها خواهم پرداخت. اما نتیجه این شده که عموما کتب مرجع در این زمینه به زبان اصلی می باشد و آن چه در دست ماست ترجمه هایی محدود است.

اما کتاب ها :

۱- از زبان داریوش-هاید ماری کخ – پرویز رجبی- نشر کارنگ

شاید اولین و بهترین کتابی باشد که در زمینه تاریخ ، فرهنگ و هنر هخامنشیان در ایران ترجمه و نشر شده است . کتاب عالمانه و محققانه خانم کخ تقریبا یک فرد علاقه مند را از خواندن سایر کتب بی نیاز می کند . این مطلب به هیچ وجه به این معنا نیست که این کتاب سطحی و کم محتواست بلکه بر عکس برخی دیدگاه های خانم کخ در این کتاب عالی و منحصر به فرد است . اگر دست من بود این کتاب یا گزیده ای از آن را به عنوان متنی درسی در مدارس می گنجاندم . به همین جهت هم معتقدم که خوبست هر ایرانیی این کتاب را بخواند.استنتاجاتی که از لوحه های گلی یافت شده از تخت جمشید در این کتاب ذکر شده حیرت انگیز و غرور آفرین است.

۲-تاریخ سیاسی هخامنشیان – آ . داندامایف-خشایار بهاری – نشر کارنگ

در این کتاب نویسنده به مسائل فرهنگی و هنری کمتر پرداخته و همان گونه که از اسم کتاب برمی آید بیشتر به تاریخ از بعد سیاسی نگاه شده . هرچند در بسیاری موارد از تحولات سیاسی می توان استنتاجات فرهنگی نمود. نکته بسیار مثبت کتاب استفاده مولف از منابع بسیار متنوع و حتی متضاد می باشد. این قضیه از آنجا اهمیتش معلوم می شود که اکثر محققان غربی صرفا به آثار مورخان یونانی – بالاخص هرودوت – مراجعه می کنند و همین قضیه، آن هم در رابطه با تاریخ سیاسی اکیدا سرنوشت ساز می شود و نوعا یک طرفه به قاضی رفتن است. نکته بسیار عجیب در این کتاب مقدمه ناشر است که به تندی به تاریخ هخامنشیان تازیده و آن را سرشار از ابهام و دروغ و دسیسه بازی غربیان قلمداد نموده. ظاهرا کسی پیدا نشده به ناشر بگوید اگر اینقدر از هخامنشیان نفرت داری چرا کتابی آن هم با این مضمون درباره شان زیر چاپ می بری؟ علی ای حال بدون توجه به مقدمه ناشر کتاب خوب و جالبی است.

۳-راهنمای مستند تخت جمشید- علیرضا شاپور شهبازی- بنیاد پژوهشی یارسه پاسارگاد + انتشارات سازمان میراث فرهنگی -۱۳۸۴

بنظر می رسد یکی از بهترین محققان حال حاضر درباب ابنیه هخامنشیان پروفسور شاپور شهبازی باشد. نامبرده ضمن همکاری با گروه های متعدد و معتبر باستان شناسی خارجی ، سرپرستی بسیار مطالعات – حتی بازسازی هایی – در پاسارگاد و بالاخص تخت جمشید را داشته است. کتاب حاضر هم چکیده ای از همان تحقیقات دست اول است که بخش به بخش در باره اهم عمارات تخت جمشید و نقش برجسته های آن و سنگ نبشته ها و در حدی به سمبل شناسی نقوش هم پرداخته . این کتاب برای کسانی که تا حدی به تاریخ پادشاهی هخامنشی آشنایی دارند بسیار مفید و دلنشین تر خواهد بود . اما کسانی که اطلاعاتی ابتدایی در باره تاریخ هخامنشیان ندارند در این کتاب توضیحات تاریخی نخواهند یافت . البته نبود اطلاعات تاریخی در چنین کتابی نه تنها ضعف نیست بلکه نشانی از تخصصی بودن کتاب است لکن این ضعف عمومی عدم اشراف خودمان به تاریخ را باید به نوعی درمان کرد ورنه آئینه شکستن خطاست.

۴- راهنمای تخت جمشید ، نقش رستم و پاسارگاد – دکتر فرخ سعیدی – انتشارات میراث فرهنگی

این کتاب هم از جهاتی شباهت بسیار به کتاب قبل دارد با چند تفاوت . اول این که دکتر فرخ سعیدی فردی است متفنن در باستان شناسی و بنا به اظهار خودش در مقدمه کتاب بنا به علاقه شخصی و به نیت آشنا نمودن بازدید کنندگان خارجی این کتاب را نوشته یا به عبارتی تالیف نموده . همین امر موجب شده که کتاب بیشتر به تحقیقی کتابخانه ای بدل شود . تفاوت دیگر اشارات تاریخی مندرج در کتاب است که دکتر سعیدی از آنجا که اطمینان داشته مخاطبانش اطلاعات تاریخی لازمه را ندارند ( چون خارجی هستند وگرنه ایرانی ها که در این زمینه نقصی ندارند) فقط در حد روشن کردن ذهن خواننده بعضی از اهم مسایل تاریخی را ذکر کرده .

این کتاب با کتاب پروفسور شهبازی در چند مورد اختلافاتی هم دارد که این مقاله جای پرداختن به آن ها نیست و چندان موارد بنیادی هم نیستند.

۵- مجموعه دروس باستان شناسی و هنر دوران تاریخی: ماد – هخامنشی – اشکانی – ساسانی – علی اکبر سرفراز و بهمن فیروزمندی – نشر جهاد دانشگاهی هنر - ۱۳۷۳

کتاب فوق منبعی دانشگاهی است و از چهار بخش مجزا در باره ماد ها ، هخامنشیان ، اشکانی ها و ساسانی ها بوجود آمده که طبعا بخش دوم آن مورد نظر ماست . این کتاب به هیچ وجه روی تاریخی ندارد و صرفا به مسائل فرهنگی می پردازد . اما همان گونه که از نام آن مستفاد می شود بیشتر به جنبه های باستان شناسانه می پردازد تا مثلا معمارانه . به هر حال کتابی است تخصصی که مطالعه آن را به کسانی که مطالعات بنیادی کافی دارند توصیه می کنم . در اینکتاب نکته ای ذکر می شود که در هیچکدام از منابع مطالعاتی دیگر دیده نمی شود و آن هم آینده تخت جمشید در دوران ساسانیان است .

۶- شکوه تخت جمشید – فرزین رضائیان،پروفسور ماتیو استلپر، پروفسور راجر مورای، پروفسور علیرضا شاپور شهبازی، پروفسور رمی بوشارلا – شرکت طلوع ابتکارات تصویری

این کتاب و” دی وی دی” ضمیمه آن از لحاظ مطالعاتی ارزش ندارد بلکه تمام ارزش آن به جنبه های دیداری آن است . بزرگ ترین متخصصان باستان شناسی ایران به مدد رایانه اقدام به بازسازی تخت جمشید نموده اند. این باز سازی در لوح فشرده بصورت پویا نمائی ( انیمیشن ) جلوه کرده و تا حدی به فرد امکان تجسم می بخشد. در کتاب هم کار جالبی انجام داده به این صورت که نماهایی از تخت جمشید را انتخاب کرده و وضعیت فعلی آن را با یک عکس نشان داده سپس زضعیت قبل از ویرانی همان صحنه که روی کاغذ کالک شفاف چاپ شده روی صفحه را می پوشاند و خرابی ها را باز می سازد.این کتاب و ضمیمه اش نشان می دهد که باز سازی تخت جمشید چه ضروری و چه دشوار است.

۷-تخت جمشید – مهرداد بهار ، نصرالله کسرائیان – نشر آگه ۱۳۷۲

در حقیقت این کتاب را می توان در زمره مجموعه آثار عکاسی نصرالله کسرائیان از نقاط دیدنی ایران محسوب کرد . اما یک مقدمه عالی از مهرداد بهار فقید ارزش و غنای خاصی به کتاب بخشیده . متاسفانه غالبا به این کتاب به عنوان آلبوم عکس نگاه می شود و به مقدمه آن توجهی در خور نشده . این بخش که با نام ستودنی :”تخت جمشید، باغی مقدس با درختانی سنگی ” آغاز می شود به ریشه های فرهنگ پارسی در تمدن های عیلامی تا مادی می پردازد وسپس بسیار مختصر و بسیار دقیق به تاریخ هخامنشیان نیم نگاهی می اندازد و بحثی جالب در باب دین و آئین های فرهنگی هخامنشیان باز می کندکه در ادامه ناچار در باب نوروز هم توضیحاتی ارائه می نماید.تازه بعد از همه این مقدمات به تخت جمشید و برگزاری مراسم نوروز در آن می پردازد و سرانجام “اسکندر”. ذکر این نکته مطلب را جالب تر می کند که استاد بهار همه این توضیحات را در کمتر از ۲۶ صفحه ارائه نموده .یادداشت های پیشگفتار هم خود مجموعه ای مفید و خواندنی است .

۸- معماری ایرانی- آرتور پوپ – غلامحسین صدری افشار ، احمد ایرانی – انتشارات خوارزمی ۱۳۴۶

جناب پوپ را تمام معماران ایرانی می شناسند ( آنهایی که نمی شناسند در معمار بودن یا ایرانی بودنشان تردید است!). در واقع پوپ درمعماری مثل ادوارد براون در ادبیات و بازیل گری در نقاشی ایرانی می ماند . تحقیقات گسترده و علمی پوپ در باب معماری ایرانی در ادوار مختلف که در قالب کتاب معماری ایرانی و چندین کتاب دیگر ارائه شد هنوز هم جزو مراجع معتبر مطالعاتی محسوب می شود و سهم مهمی در معرفی معماری و فرهنگ ایرانی به جوامع دیگر داشته . هر چند این کتاب تنها در بخشی محدود به معماری هخامنشیان پرداخته و بسیار معمارانه به موضوع نگاه کرده اما تلقی او هنوز هم نو می نماید و تحقیقات جدید لطمه جدی به صحت و اصالت مدعاهای پوپ نزده است.

۹- ایران باستان به روایت موزه بریتانیا – (مجموعه فرهنگ و تمدن دنیای کهن)- جان کورتیس – آذر بصیر – انتشارات امیرکبیر ۱۳۸۵

ظاهرا موزه بریتانیا ( همان بریتیش میوزیوم ) بخش های متعددی را به فرهنگ ها و تمدن های خاصی اختصاص داده . در این تقسیم بندی سهم مهمی هم عاید ایران شده . به جهی آشنایی بازدید کنندگان برای هر بخش کاتالوگی تدوین شده که ابعاد یک کتاب را پیدا می کند. در واقع آقای جان کورتیس رئیس بخش ایران موزه بریتابیا است که در باره محتوای آثار هنری موجود در زیر نظرش توضیح داده . چون بخش عمده ای از آثار موجود در موزه مربوط به هخامنشیان و علی الخصوص تخت جمشید می باشد در کتاب هم بخش مهمی به این مسئله اختصاص یافته . در مجموع کتاب ، کتاب جالبی است نه تنها قسمت مربوط به هخامنشیان بلکه توضیحات مربوط به قبل و بعد آن هم بسیار خواندنی است .

۱۰ – اوج های درخشان هنر ایران – ریچارد اتینگهاوزن ، احسان یار شاطر – هرمز عبداللهی ، روئین پاکباز – آگه

در برخی موارد اسامی مولفان و مترجمان خود گویای مطلب می باشد و نیازی به توضیح اضافی نیست. احسان یارشاطر از محققان پر سابقه و مطلع می باشد و همان سردبیری دانشنامه ایرانیکا اعتباری کافی برای او به همراه دارد . به همین ترتیب استاد روئین پاکباز که تنها مولف ایرانی دایره المعارف هنر و بسیاری کتب تخصصی دیگر می باشدحضورشان به کتاب منزلتی خاص بخشیده . البته باز همان گونه که از نام کتاب بر می آید ، مطالب کتاب صرفا اختصاص به هنر هخامنشی یا باستانی ندارد ، اما همان توضیحاتی که درباره تخت جمشید و پاسارگاد ارائه نموده بدیع و آموزنده است.

۱۱- هنر بین النهرین باستان. هنر کلاسیک خاور نزدیک - آنتون مورتگات – زهرا باستی ، محمد رحیم صراف- انتشارات سمت ۱۳۷۷

این کتاب مستقیما ارتباطی به هنر و فرهنگ هخامنشی ندارد . کتاب به بررسی هنر بین النهرین از زمان سومریان تا پایان دوران آشوریان پرداخته و از همین جهت برای آشنایی با بنیاد های فرهنگی هخامنشیان بی نظیر است . ذکر این نکته ضروری است که مورتگات خود از باستان شناسان برجسته آلمانی است و حاصل سال ها کاوش های باستانی که دقیقا زیر نظرش صورت گرفته بصورت مدون و برای تدریس در دانشگاه تنظیم نموده به همین دلیل کتاب از ارزش تحقیقی بالایی برخوردار است .

۱۲- تاریخ هنر – ه و جنسن – پرویز مرزبان – انتشارات فرانکلین ۱۳۵۹

کتاب تاریخ هنر به بررسی روند تحولات مهم ترین آثار هنرهای تجسمی( نقاشی ، مجسمه سازی ، معماری ) از سپیده دم تاریخ تا دوران معاصر می پردازد . از همین رو بیشتر به کتابی مرجع می ماند. طبیعی است که در بیان تمدن های اولیه و بین النهرین نمی شود بی تفاوت از هخامنشیان و تخت جمشید گذشت . اما با توجه به روال کتاب به نظر می رسد که جناب مرزبان قدری مطلب مربوط به ایران را کامل تر و مفصل تر ارائه کرده . در این باره مطمئن نیستم زیرا اصل انگلیسی کتاب را ندیدم اگر دوستانی بتوانند در این زمینه اطلاعات دقیق تری را ارائه نمایند بسیار سپاسگذارشان خواهم شد . اما از این مسائل به کنار چه این مطالب به قلم جنسن باشد چه به قلم مرزبان، ارزنده و آموزنده است.

۱۳- کورش کبیر – آلبر شاندور – محمد قاضی – انتشارات زرین ۱۳۷۵

این کتاب به شرح احوال و داستان جنگ ها و چگونگی به قدرت رسیدن و حکمرانی کورش بزرگ می پردازد . برای درک نکات عمده ای همچون نگرش توام با تساهل و کثرت گرایانه و فدرال کورش که تاثیر عمده ای در زایش نوعی خاص از هنر داشته خواندن این کتاب بسیار مفید است .

بر گرفته از سایت : گفتمان ایران
نویسنده : شهریار سیروس