اثری منحصر به فرد در کتابخانه چستربیتی شهر دوبلین

قرآن ابن بواب

اطلاعات بسیار کمی از زندگی ابوالحسن علی بن هلال موجود است. از اینکه کجا و کی به دنیا آمده است چشم پوشی میکنیم، ولی بیشتر عمرش را در شیراز و بغداد سپری کرده است. پدرش هلال نگهبان درها (بواب) و او به این دلیل به نام ابن بواب معروف شده و گاهی اوقات هم به نام «ابن سیتری» که همان معنا را دارد هم نام برده شده است علی بن هلال کار هنری خودش را به عنوان تزئین کننده منازل شروع و سپس به کتابت و تذهیب کتابها ادامه داد و در نهایت براساس بیان خود ابن بواب به عنوان کتابدار حاکم دیلمی بهاءالدوله (403ـ379 هـ.ق) در شیراز منصوب شد.

گفته میشود که علی بن هلال حافظ کل قرآن بوده. جمعاً 64 مرتبه کل قرآن را کتابت کرده است. از این مجموعه در حال حاضر تنها قرآن معروف چستربیتی موجود است. از دیگر کارهای معروف ابنبواب کامل کردن اصول و قواعد خوشنویسی است که حدود یک قرن قبل از او توسط وزیر و خوشنویس ایرانی، ابن مقله (وفات 328 هـ.ق) تدوین شده بود. ابن بواب به خاطر نبوغ هنری، اصول و قواعد ابداعی ابن مقله که بیشتر تحت تأثیر هندسه تناسبات ریاضی بود، در ریتم، حرکت و منحنی حروف، تناسبات بسیار خوش آیند و چشم نوازی را به وجود آورد.

قرآن کوچک و منحصر به فرد کتابخانة چستربیتی ( CHESTER BEATTY ) شهر دوبلین، پایتخت ایرلند با گذشت 999 سال از کتابت آن، هنوز یکی از شاهکارهای هنر اسلامی به شمار میآید. این قرآن بر اساس کتیبة آخر قرآن توسط هنرمند بزرگ شیعه، استاد بزرگ هنر خوشنویسی و تذهیب، علی بن هلال مشهور به ابن بواب، در دوران حکومت شیعی آل بویه در سال 391 هـ.. ق (378 هـ..ش) در شهر بغداد، کتابت و تذهیب شده است. ابن بواب به نقل از یاقوت، مدتی در شیراز کتابدار کتابخانه امیر بهاءالدوله، حاکم آل بویه بوده و بر طبق تاریخ، در زمان کتابت این قرآن، امیر بهاءالدوله حاکم بغداد بوده است. بیشتر محقیقن معتقدند که قرآن مجموعه چستربیتی تنها قرآن موجود از آثار ابن بواب میباشد. این قرآن همچنین یکی از قدیمیترین خطی است که به خط ریحان بر روی کاغذ نوشته شده است. تذهیب این قرآن بسیار زیبا و هنرمندانه است. شیوه و روش تذهیب این قرآن، شامل عناصر تزئیناتی میباشد که این عناصر در دورههای بعدی حتی تا به امروز به عنوان الفبای هنر تذهیب قرآن مجید مرسوم گردیده است.

قرآن معروف چستر بیتی

قرآن کتابخانه چستربیتی ( MS. K. 16 )، یک جلد قرآن کوچک با 286 صفحه به ابعاد 5/17*5/13 سانتیمتر میباشد. طول و عرض سطح نوشته شده 5/13 * 9 سانتیمتر و هر صفحه دارای 15 سطر نوشته میباشد. شش صفحه اول قرآن با کاغذ سفید و براق بعداً به آن اضافه شده است. این شش صفحه به شرح حال ابن بواب به زبان فارسی که از کتاب ابن خلکان اقتباس شده است، اختصاص دارد. کتابت قرآن، تذهیب و عناوین همگی در صفحات اصلی قرآن قرار دارد. در صفحه آخر قرآن به این موضوع اشاره دارد که قرآن توسط علی بن هلال در بغداد در سال 291 هـ.ق کتابت شده است: کتب هذالجامع علی بن هلال بمدینة السلم سنة احدی و تسعین و ثلثمائة حامداً الله تعالی علی نعمه و مصلیا علی نبیه محمد و آله و مستغفراً من ذنبه.

نوع و جنس کاغذ اصلی قرآن از نوع ظریف و محکم به رنگ قهوهای خیلی کم رنگ است که این نوع کاغذ مختص به همان دوره بوده است. متن قرآن با مرکب قهوهای سیر کتابت شده است. صحافی موجود این قرآن از نوع صحافی اروپایی است که در اثر این صحافی قسمتهایی از حاشیه قرآن از بین رفته است. این عمل متأسفانه قسمتهایی از تزئینات حاشیه قرآن شامل سرترنجها و شمسههای کوچک را از بین برده است. متن قرآن کلاً با خط نسخ نوشته شده است بطوریکه کلمات خیلی به همدیگر نزدیک نوشته شدهاند، ولی با این وجود به سادگی خوانده میشوند. اسم سورهها در قسمت سرسورهها با خط ثلث نوشته شدهاند. علائمی مانند «عشر» و «سجده» که در داخل شمسههای کوچک حاشیه قرار گرفتهاند، به خط کوفی نوشته شدهاند.

ارزش هنری تزئینات قرآن چستربیتی کمتر از کتابت آن نیست. شاید مهمترین ویژگی این قرآن تنوع زیاد عناصر تزئینی است که این عناصر سنتی شد برای تذهیب قرآنهای دورههای بعد. هماهنگی و همخوانی بین تزئینات قرآن و خطوط کاملاً نشان میدهد که هر دو توسط یک هنرمند کار شده است. تذهیبهای این قرآن را کلاً میتوان به سه دسته طبقه بندی کرد:

1ـتذهیب تمام صفحه

2ـ تذهیب حاشیههای قرآن

3ـ تذهیب سرسورهها

تذهیب کل صفحه در این قرآن شامل پنج سری دو صفحهای است که از مجموعه آنها سه مورد در اول قرآن و دو مورد دیگر در آخر قرآن آمدهاند. از این مجموعه پنج سری همچنین سه سری دو صفحهای، تذهیب و نوشته قرار دارد و دو سری دیگر فقط با نقوش تزئینی آرایش شدهاند. قرآن با دو صفحه کاملاً تزئینی آغاز میگردد.

در این دو صفحه کل تزئینات و متن در میان دو مستطیل ایستاده قرار گرفته است. هر دو صفحه جمعاً به چهار قسمت تقسیم شدهاند. در داخل هر قسمت علاوه بر متن کتابت شده، زمینه آنها با یک نقش اسلیمی که از وسط به دو شاخه تسیم شده است، تزئین شدهاند. متن کتابت شده در این دو صفحه در برگیرنده این مطالب است که قرآن شامل: 14 سوره، 6236 آیه، 77460 کلمه، 3213501 حرف و 156051 نقطه میباشد.

دو صفحه بعدی این قرآن همچمن دو صفحه قبلی تذهیب شده است. در این دو صفحه سطح دو مستطیل متقارن، به وسیله خطوط هندسی مشبک، جمعاً 12 شش ضلعی بزرگ و چند شش ضلعی کوچک بوجود آمده است. زمینه 12 شش ضلعی بزرگ به وسیله نقوش اسلیمی و کلمات تزئین شدهاند. متن کلمات کتابت شده در داخل شش ضلعیهای بزرگی، به بیان ترتیب آوردن سوره و آیات قرآن که به مردم اهل کوفه منسوب به امام علی(ع) میباشد، اختصاص دارد.

فی عدد اهل الکوفه المروی عن امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علی محمد نبینا و علیه السلام (1).

شایان ذکر است در قرآنهای قرون اولیه هجری چندین روش مانند روش کوفه، بصره، دمشق، مکه و مدینه برای ترتیب آوردن آیات قرآن مرسوم بوده است. مهمترین آنها همین روش مردم کوفه منسوب به حضرت علی (ع) بوده است. در قرون بعدی از آوردن این مورد در اول قرآن خودداری شده است. در این دو صفحه از قرآن نوشتههای داخل شش ضلعیها به رنگ طلایی کتابت شده و زمینه شش ضلعیهای ردیف بالا و پایین برای تأکید بیشتر به رنگ مشکی رنگآمیزی شده است. متن چند شش ضلعی کوچک هم با یک گل «لوتوس» که ریشهاش به نقوش تزئینی ایرانی قبل از اسلام میرسد تزئین شدهاند. دو صفحة بعدی این قرآن هم کلاً به صورت تزئینی و بدون نوشته تذهیب شده است.

هر دو سطح مستطیلی شکل دو صفحه به وسیله شش جفت دایره (جمعاً 12 دایره) در اندازههای مختلف که در همدیگر ب افته شدهاند، تزئین شده است. قطر دو دایره بزرگتر به اندازه بلندی طول مستطیل، قطر دو دایره متوسط نیز به اندازه عرض مستطیل و دایره کوچک که با همدیگر تداخل دارند، مماس با پهنای حاشیه طولی مستطیل طراحی شدهاند. هر کدام از دایرهها از یک حلقه مرکزی به رنگ طلائی و دو حلقه جانبی به رنگ خود کاغذ طراحی شدهاند. از برخورد دایرهها با همدیگر یک «مدالیون» ترنجی شکل در مرکز تزئینات هر صفحه به صورت افقی به وجود آمده است. این ترنج با نقشهای بسیار عالی و زیبای اسلیمی تزئین شده است.

تزئینات بقیه سطوح با نقوش هندسی کاشی شکل، شامل ستارههای کوچک شش ضلعی و نقش Y شکل طرح شدهاند. این نقشها به رنگهای سفید، قرمز سیر، سبز و طلائی رنگآمیزی شدهاند. در قسمت حاشیه هر طرف از دو صفحه مانند صفحات قبل با دو نقش ترنج به صورت قرینه تزئین شده است.

تزئینات دو صفحه آخر قرآن نیز شبیه به دو صفحه بالا با تغییراتی جزیی طراحی شدهاند. در این دو صفحه قسمت تزئینی هر دو صفحه نیز با 12 دایره در هم تنیده، تقسیم بندی شده است.

نقوش تزئیناتی هر صفحه شامل یک جفت نقش بالی شکل به صورت قرینه در بالا و پایین و یک جفت نقش گل «لوتوس» در دو طرف عوض مستطیل طرح شدهاند. نقوشی بالی شکل به رنگ مشکی و با نقوش اسلیمی ترکیب شدهاند. نقش بالی شکل همچون گل لوتوس ریشه در هنرهای تزئینی قبل از اسلام ایران دارد که در اینجا به صورت ساده و همراه با نقش اسلیمی طراحی شده است. تزئینات کتیبه سطوح با نقوش کاشی شکل تزئین شده است.

دومین دسته بندی تزئینات قرآن ابن بواب در کتابخانه چستربیتی، شامل تزئیناتی میشود که در قسمت حاشیههای بیرونی هر صفحه آمده است. این تزئینات شامل سرترنجهایی که همراه با اسم 114 سوره قرآن آمده و همچنین شمسههای کوچک که در وسط آن «عشر» و «سجده» نوشته شده است، میگردد. سرترنجهایی که همراه با اسم سورهها آمده اگر چه شبیه همدیگرند ولی هیچکدام تکرار دیگری نیست. اکثر سر سورهها از ترکیب گل لوتوس و برگهایی که به صورت قرینهای در دو طرف گل لوتوس طراحی شدهاند، شکل گرفتهاند.

علاوه بر سر سورهها، حاشیههای هر صفحه با شمسههای کوچک «عشره» که نشان دهنده 10آیه میباشد و شمسههای کوچک «سجده» تذهیب شده است. شمسههای کوچک آیه شمار تفاوت اندکی با همدیگر دارند و تقریباً تمام آنها از دایرههای طلایی به و جود آمدهاند، ولی شمسههای «سجده» پرکارتر و گاهی با یک پیچک گلدار و نقش اسلیمی تزئین شدهاند. در بعضی صفحات این شمسهها از ترکیب مربع و یا ستارههای هشت ضلعی در هم تنیده به وجود آمدهاند. در مرکز این شمسهها کلمه «سجده» به رنگ طلایی و با خط کوفی بر روی سطوح قرمز تیره، آبی و یا قهوهای نوشته شدهاند. گاهی اوقات شمسه کوچک «عشره» و شمسه کوچک «سجده» لبههایشان روی همدیگر قرار گرفته و یک ترکیب یگانه را به وجود آوردهاند.

آخرین دسته بندی تذهیب این قرآن شامل سر سورهها به صورت باندی مستطیل شکلاند که اسم سوره به خط ثلث و یا نسخ همراه با تزئینات نقوش اسلیمی را در خود جای داده است. هر کدام از این سر سورهها نیز با یک سرترنج که با دقت به آن متصل گردیده است تزئین شدهاند. هر سر سوره با یک قاب تزئینی همراه میباشد. در صفحه شناسنامه قرآن (آخرین صفحه متندار قرآن) در قسمت بالا و پایین از دو باند تزئینی مستطیل شکل استفاده شده است. این دو باند که به جای دو سطر خالی صفحه آخر قرآن آمده است با نقشهای برگدار اسلیمی تزئین شدهاند.

تجزیه و تحلیل عناصر تزئینی این قرآن در حوزه هنرهای تزئینی دوره اسلامی و تأثیر گذاری آن بسیار مهم و قابل بحث است. به طور مثال استفاده از نقوش اسلیمی و هندسی در این قرآن و رنگ آمیزیهای بدیع آن سنتی بزرگ را در پیش روی هنرمندان دورههای بعدی میگشاید.

ارتباط بین ارزشهای هنری قرآن ابن بواب و ادامه سنت آن در نسخههای خطی و دیگر آثار هنری، بسیار مشهود و محسوس است. به طور مثال این ارتباط را در تذهیب دیوان شعر «سالم بن جندل» که هماکنون در موزه توپقاپی استانبول نگهداری و به احتمال زیاد حدود شصت سال بعد از قرآن کتابت و تذهیب شده، میتوان دید. تزئینات این دیوان شباهتهای زیادی با قرآن ابن بواب دارد. این تأثیرپذیری در طراحی نقوش اسلیمی و شمسههای کوچک (به شکل شمسههای «عشر» و «سجده») دیده میشود. حضور نقوش اسلیمی در سفالهای نیشابور که در قرن پنجم هجری ساخته شدهاند و یا تذهیب قرآنهای معروف به «قرامطیان» که در دوره سلجوقیان قرون ششم و هفتم کتابت شدهاند را نمیتوان نادیده گرفت. به طور مثال نقش اسلیمی صفحه آخر قرآن ابن بواب، دقیقاً برای تزئین یکی از قرآنهای دوره سلجوقی که هم اکنون در موزه برلین نگهداری میشود، مورد استفاده واقع شده است. چنین شباهتهایی بین تزئینات قرآن ابن بواب و آثار هنری دورههای بعدی، حکایت از تأثیرگذاری این اثر هنری بر روند و شکلگیری هنر دورههای بعدی دارد. از دیگر ویژگیهای مهم قرآن ابنبواب، استفاده و به کارگیری نقوش تزئینی قبل از اسلام در هنر ایران است. نقوشی مانند «گل لوتوس» و یا نقش بالی شکل که از هنر ساسانیان اقتباس شده است. ابن بواب با نبوغ هنری خود توانسته با تغییر و بازسازی این نقشمایهها و با تأکید بر جنبههای تزئینی بر جنبههای تزئینی آنها، شخصیتی کاملاً ممتاز و جدید به آنها بدهد.

نتیجه

نسخه خطی قرآن چستربیتی که در سال 391 هـ.ق در بغداد در دوره حکومت امیر بهاءالدوله دیلمی کتابت شده، یکی از قدیمیترین قرآنهایی است که به خط نسخ کتابت شده است. این قرآن تنها قرآن بر جای مانده استاد بزرگ خوشنویسی و تذهیب، علی بن هلال مشهور به ابن بواب است که به جرأت میتوان گفت مهمترین اثر هنری است که از حکومت شیعی آل بویه بر جای مانده و دارای عناصری از قبیل آوردن اسم امام علی (ع) (در صفحات اول قرآن)، فرستادن سلام و درود بر آل محمد (در صفحه آخر قرآن) و استفاده از تقسیم بندیهای 14 و 12 گانه در تذهیب صفحات قرآن (که در فرهنگ شیعه معنا و مفهوم خاصی دارند) همگی بیانگر یک اثر هنری کاملاً شیعی است. این قرآن در مقایسه با دیگر آثار محدود معماری آل بویه (مانند مسجد جامع نائین)، چند قطعه تخته چوبی مربوط به صحن امام علی (ع) (که توسط عضدالدوله دیلمی ساخته شده و هم اکنون در موزه قاهره نگهداری میشوند) و چندین قطعه پارچه دارای نقش و کتیبه، از ویژگی خاصی برخوردار است. هر چند اکثر این آثار هنری از شاهکارهای هنر اسلامی به حساب میآیند، بی شک نمیتوان از نقش ارزنده آنها در شکلگیری هنر اسلامی چشم پوشی کرد.

---

1.متن فوق اشاره به این واقعیت دارد که قرآن فوق در یک محیط کاملاً شیعی کتابت شده است